Te Tirohanga Whānui a te Tumuaki o te Mana Arotake

Government planning and support for housing on Māori land. Ngā whakatakotoranga kaupapa me te tautoko a te Kāwanatanga ki te hanga whare i runga i te whenua Māori.

Ko ngā whenua Māori he maha ngā kaipupuri pānga o roto, ka eke i waenganui i te whā me te ono ōrau o ngā whenua katoa o Aotearoa. Kāhore te katoa o ēnei momo whenua i ngā rohe hapori kāhore he tangata – ko ētahi tonu o ngā whenua nei he tata tonu ki ngā tāone kaitā, ā, he whenua e tino hiahiatia ana.

I te whakaritenga ko te kaupapa whare hei arotake, i te mōhio ahau mō te tino hiahia ki te whakapai i te āhuatanga e pā ana ki te nohoanga whare, ki te kore hua o te ao rawakore, tae noa hoki ki ngā tikanga Māori e mau ana ki te whenua. Mō te katoa o te arotake nei, i tautoko ngā tāngata katoa i hui ai mātau mō te pūmautanga o te whenua ki ngā tikanga, ki te tū tangata hoki, me te kī he taonga tukuiho hei tapuwae mō ngā whakatupuranga kāhore anō kia whānau mai. I roto hoki i ō rātau ake kupu:

... he āhua tino mīharo ki te tū ake i runga i tōku ake whenua - te whenua o ōku tipuna. Kei te mōhio ahau ka tarea e ahau te takoha atu ki te marae, ā, he kāinga kei konei mō ngā tamariki ka hoki mai …

Ki tā te Māori, ko te huanui ka whakaarohia he wāhi mahana, he ūkaipo, ka tarea e te tangata te whakatipu i ana uri he tangata whenua māia, herekore hoki i roto anō i te taiao hauora. Kāhore hoki te whenua me ngā tikanga ā-iwi e hokaina, kāhore hoki e poke, ā, kāhore e maukinohia. He taonga hei tukuiho ki ngā uri, ki ngā whakatupuranga kei te heke iho mai …

Kei te hiahia mātau he wāhi noho; kei a mātau te whenua, ā, kei te pirangi tonu mātau ki te noho here atu ki te marae.

Kei te mihi atu ahau ki ngā tāngata katoa i maioha mai ki aku kaiarotake, arā, ka kōrero mai mō ngā āhuatanga katoa e pā ana ki ā rātau whakapātanga ki ngā momo tari kāwanatanga me ngā taumahatanga i kitea e rātau i roto i ngā mahi kāwanatanga katoa.

Kāhore e kore kei te hiahia tonu ngā rangatira e pupuri pānga whenua ki roto ake i ngā whenua Māori he maha ngā kaipupuri pānga kei roto, ki te hanga i te whare tino pai, ki te hanga i te whare hauora hoki me te mōhio hoki mā ēnei momo mea ka pakari kē atu ō rātau hapori. Ahakoa ēnei wawata, ko te nuinga o ngā Māori e hiahia ana ki te hanga whare i runga ake i ō rātau whenua, kāhore anō he kiko mō tēnei momo whāinga. He tino pōuri tēnei mō te Māori, mō ngā tari kāwanatanga hoki.

I āta titiro aku kaimahi ki te waihanga tōtika mō te tautoko a te kāwanatanga ki ngā Māori e hiahia ana ki te hanga whare ki runga ake i ō rātau whenua tonu. I āta titiro hoki mātau ki ngā āhua o te mahi tahi o ngā whakahaere kāwanatanga whānui me te āhua o to rātau tuku i ngā kōrero whakamōhio ki te Māori, me te āhua anō hoki o te tohutohu. I āta titiro anō hoki mātau pēhea te ngāwari o ngā tikanga whakamana me te whiwhi pūtea e hiahiatia ana e ngā kaitono Māori.

Kei te mau ki roto i tēnei ripoata ngā kaupapa kua kōkiritia hei tautoko i te hangatanga o ngā whare Māori mō ngā waru tekau tau ki muri. I tino arotakehia e mātau ngā kaupapa e toru kei te whāia ināianei, arā, ngā pūtea tārewa Kāinga Whenua, te pūtea Māori Demonstration Partnership, me ngā rohe SHAZ (Special Housing Action Zones).

I roto i tēnei, ahakoa ngā koronga pai, he tino taumaha ngā ara mahi kia tū he whare ki runga i te whenua he maha ngā kaipupuri pānga kei roto. Kāhore anō kia mau te māramatanga o ngā take tautohe o ngā kaupapa whare o mua. Nō tēnei nā, kāhore aua waihanga e whakaorohia kia hāngai te titiro, ā, kāhore anō kia whakangāwaritia ngā tikanga mahi. Ko te mutunga:

  • Ahakoa kei reira ētahi tāngata e kaha ana ki te tuku tohutohu tino mātau hei tautoko i ngā kaitono i ngā āhuatanga hei whakangāwari ai i te tono, ko te nuinga o ngā kaimahi kāwanatanga kāhore e āta mōhio me pēhea taua mahi, ā, kāhore i a rātau ngā pūkenga tika e tutuki pai ai te mahi.
  • He mahi tino uaua, tino tupurangi hoki mō te whakatau kia mau ai ngā whakamanatanga me te pūtea hei hanga whare ki runga whenua Māori. Kāhore ngā kāwanatanga ā-rohe me te kāwanatanga matua e āhei ana ki te mahi ngātahi i ngā wā katoa.
  • Mehemea kāhore e mōhio kei whea ngā rangatira e mau pānga whenua e noho ana, he tino uaua kia riro mai te whakaae o te katoa kia hangaia he whare ki runga whenua Māori.
  • Mehemea korekau he pūtea hei tautoko i ngā kaitono, ko te taumaha o te utu tōmua e hiahiatia ana kia whiwhi whakamanatanga mai i ngā kāwanatanga ā-rohe, he tino wero ki ngā kaipupuri whenua Māori.
  • Kāhore ngā pēke e whakaae ana kia mauhere te whenua Māori hei pūnga mō te pūtea, ā, me āta hāngai te āhua o ngā kaupapa tuku pūtea tārewa mai i ngā tari kāwanatanga kia here ai ki te āhua o ngā kainoho kāinga Māori me ngā rōpū Māori. I tua atu i tēnei, ko ngā whare ka hangaia ki runga i te whenua Māori, ka heke kē te wāriu nō te mea kāhore e tino hiahiatia aua kāinga e ngā kaihoko whare.

Ko ngā tūmomo pūtea e wātea ana ināianei mō te hanga whare ki runga i te whenua Māori he toronga o ngā kaupapa tahito, ā, i hangaia mō te nuinga o ngā tāngata he rerekē ā rātau hiahia me te āhua o te nuinga tāngata. Ko ngā pūtea taurewa Kāinga Whenua he toronga o te kaupapa Welcome Home Loan. Ko te kaupapa Māori Demonstration Partnership he toronga o te pūtea Housing Innovation.

Ko te kaupapa pūtea Kāinga Whenua, he ahunga whakamua pai ahakoa kotahi anake te moni whakatārewa kua whakaaetia i tēnei wā tonu. Engari nō te āhua o te waihanga o taua kaupapa ināianei, ko ngā tāngata he rawa ā rātau, kāhore e whakaaetia ngā tono, ā, ko ngā tāngata ka whakaaetia, kāhore ā rātau ngā rawa e hiahiatia ana. Pērā anō te kaupapa Māori Demonstration Partnership: ka nui kē atu ngā tāngata ka tarea te tautoko ki roto i te whare i runga ake i ō rātau whenua mehemea ka āhua whakapaingia ngā tikanga whakahaere, kia taea ai ā rātau wawata katoa.

He tirohanga hou kei te uhia ki runga i ngā kaupapa katoa hei hanga whare ki runga i te whenua Māori, ā, kei te nukua aua kaupapa ki te Tari Kaupapa Whare (Department of Building and Housing). Kei te poipoi ahau i taua Tari me ētahi anō hoki kei te tautoko kia tū he whare ki runga whenua Māori kia āta titiro ki ngā tūtohu kei roto i te ripoata nei.

Kei te mihi atu ahau ki ngā tari kāwanatanga ā-motu me ngā tari kāwanatanga ā-rohe mō ō rātau whakapau kaha. Ana kei te tino mihi anō hoki ahau ki taku rōpū tohutohu mō te hōhonutanga o ngā whakaaronui me te wheako: ko Tiwana Tibble, ko Rahera Ohia, ko Paul White, me David Perenara-O’Connell.

Ā te wā ka hoki aku kaimahi ki ngā wāhi i arotakehia e mātau ki te whakatō i ā mātau whakataunga. Ko te tūmanako, ka kite tātau katoa i ngā tino hua ka puta mai i runga i ngā whakapainga me ngā tikanga mahi pai kua tūtohua i a mātau mō ngā rangatira o ngā whenua Māori me ngā tari kāwanatanga. Ko te wawata hoki kia nui kē atu ngā whare ka hangaia.

Signature - LP

Lyn Provost
Tumuaki o te Mana Arotake

15 Here-turi-k kā 2011

page top